پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- مصطفی قاسمیان - خمس یکی از سازوکارهایی است که خداوند برای تنظیم روابط اقتصادی مسلمانان تدارک دیده است. ما برای پرداخت خمس، روزی را به عنوان سرآغاز سال خمسی مان در نظر می گیریم و یک پنجم مازاد مصرف سالانه مان (از پول پس اندازشده، تا برخی اقلام مصرف نشده) را در سر سال خمسی، به دفتر مرجع تقلیدمان می دهیم. با وجود این که سال خمسی هرکس با دیگری فرق دارد، ولی آغاز سال نوی خورشیدی، بهانه ای است تا همراه با چیدن دوباره وسایل خانه، اجزای زندگی اقتصادی مان را هم از نو بچینیم. شاید به همین دلیل باشد که بسیاری از مردم، عید نوروز را برای شروع سال خمسی شان انتخاب می کنند. در پرونده امروز درباره خمس، آثار و برکاتش برای فرد، خانواده ها و جامعه صحبت می کنیم و به نکاتی می پردازیم که شاید کمتر به آن ها توجه کرده ایم. با این توضیح که سعی شده است محوریت قرآن در پرونده با استفاده از کتاب استاد قرائتی حفظ شود. در قرآن آیه 41 سوره انفال به موضوع خمس اختصاص داده شده است: «و اگر به خداوند و آنچه بر بنده خود، روز جدایی [حق از باطل] روز درگیری دو گروه [با ایمان و بی ایمان در جنگ بدر] نازل کردیم ایمان دارید، بدانید که هر چه غنیمت گرفتید، همانا خمس (یک پنجم) آن برای خداوند و رسول خدا و خویشاوندان [او یعنی اهل بیت(ع)] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان [از سادات] است، و خداوند بر هر چیزی تواناست.»

غنیمت چیست؟ و خمس به چه چیزی تعلق می‌گیرد؟
خداوند در آیه ای از قرآن (انفال، 41) که موضوع خمس را مطرح کرده، کلمه «غنیمت» را آورده است.

اما غنیمت یعنی چه؟ و آیا این کلمه تنها همان معنایی را که در فارسی به کار می رود شامل می شود؟

حجت الاسلام قرائتی پاسخ این سؤال را این گونه بیان کرده اند: «واژه «غنیمت» و «غرامت» هر یک، شش بار در قرآن آمده است. همان گونه که غرامت شامل هرگونه ضرر مالی می شود، نه فقط ضرر جنگی، غنیمت هم نه تنها درآمد جنگی، بلکه هرگونه منفعتی را در بر می گیرد. کتب لغت مانند لسان العرب، تاج العروس و قاموس و مفسّران بسیاری نیز در عمومیت لغت، شک ندارند. همچنین در مفردات راغب آمده است: به هر چیزی که انسان به دست می آورد، غنیمت گفته شده است. در قرآن نیز غنیمت، برای غنائم غیرجنگی به کار رفته است: «فعندا... مغانم کثیره» (نسا، 94)

طبق روایات و به عقیده شیعه، غنیمت در این آیه شامل هرگونه در آمدی اعمّ از کسب و کار و تجارت می شود و نزول آیه در جنگ بدر، دلیل این نیست که خمس تنها در غنائم جنگی باشد و اگر هم مراد از غنیمت در آیه تنها غنائم جنگی باشد، باید گفت: یک مورد از خمس در این آیه آمده و موارد دیگر در روایات مطرح شده است.» اما بر اساس روایات و احادیث معصومان، به هفت چیز خمس تعلق می گیرد: «1- سود و منفعت کسب و درآمد سالیانه 2- گنج 3- معدن 4- گوهرهایی که از غواصی به دست می آید. 5 - مال حلال مخلوط به حرام 6- [پول] زمینی که کافر ذمّی (دشمن مسلمانان نباشد) از مسلمان بخرد. 7- غنیمت جنگی»

کی باید خمس بدهیم؟
شاید بعضی از ما فکر کنیم چون درآمد کمی داریم، لازم نیست خمس درآمد مازادمان را بدهیم. حجت الاسلام و المسلمین قرائتی در این باره فرمودند: «[از ابتدای آیه که خداوند می فرماید] «غنمتم من شیء» پرداخت خمس واجب است، گرچه درآمد و غنائم کم باشد. همچنین خداوند در این آیه نشانه ایمان کامل را دادن خمس بیان می کند زیرا به دنبال بیان ایمان، عبادت، هجرت و جهاد می فرماید: «لله خمسه... ان کنتم آمنتم...» بنابراین خمس، واجب دائمی و مستمر است، نه موسمی و موقت، چون شرط ایمان است. [از این شرط مشخص می شود که] گذشت از مال، آن قدر دشوار است که گاهی رزمندگان [و مجاهدان] هم در آن می مانند».

خمس چه آثاری دارد؟
شاید تا به حال به این فکر کرده باشید که نظام اقتصادی، اجتماعی اسلام برای اختلاف طبقاتی چه فکری کرده است؟ تعدیل اختلاف طبقاتی جامعه، یکی از فواید خمس است. استاد قرائتی درباره خاصیت های اجتماعی خمس فرمودند: «از نظر اجتماعی پرداخت خمس راهی برای ایجاد الفت و محبت میان طبقات مختلف و جلوگیری از ایجاد شکاف های عمیق اجتماعی است. از نظر سیاسی پرداخت خمس سبب ارتباط مردم با جانشینان پیامبر(ص) و کمک کردن به خط اهل بیت(ع) و تقویت بنیه مالی فقها و حوزه های علمیه و سبب تبلیغ و نشر تفکر علوی به وسیله علما و فضلا و طلاب و مرزبانی از حدود و ثغور دینی و مبارزه با انواع انحرافات فکری و اخلاقی و سم پاشی ها وایجاد تردید ها و وسوسه های بد خواهان مغرض و یا طرفداران ساده دل است. از نظر اقتصادی پرداخت خمس راهی برای تعدیل ثروت، مبارزه با تکاثر و رسیدگی به محرومان و تهی دستان جامعه است.»

خمس چند فایده هم برای زندگی فردی مؤمنان دارد: «پرداخت خمس از نظر اعتقادی نشانه ایمان و اعتقادی واقعی است (ان کنتم آمنتم) علاوه بر آن از نظر عبادی، خمس از عبادات است و باید با قصد قربت پرداخت شود. طبعاً هرگونه ریاکاری و ناخالصی هم در انجام این فریضه اختلال به وجود می آورد. از نظر روانی پرداخت خمس سبب می شود که انسان در خود احساس کند حامی اهل بیت (ع) و مراجع تقلید و حوزه های علمیه و تبلیغات صحیح دینی است و این احساس همواره او را هوادار جبهه حق و مخالف جبهه های باطل و وسوسه های آنان قرار می دهد. از نظر تربیتی پرداخت خمس انسان را حسابگر، دقیق، وظیفه شناس، نسبت به محرومان جامعه مسئول و نسبت به حمایت از خط خدا و رسول و اهل بیت(ع) متعهد تربیت می کند. پرداخت خمس روحیه سخاوت و نوع دوستی را در انسان شکوفا می کند. پرداخت خمس روحیه بی تفاوتی و دنیا پرستی را از انسان برطرف می کند».


پاسخ به شبهاتی در خصوص خمس
گاهی می گویند: «ما که به دولت اسلامی مالیات می دهیم، دیگر خمس و زکات برای چه؟» در پاسخ به این سؤال، به تفاوت هایی که میان خمس و زکات با مالیات است اشاره می کنیم:

1- مالیات، هزینه ای است که شما می پردازید تا دولت، رفاه شما را بیرون منزل تأمین کند. مثلاً بیرون منزل شما بوستانی احداث کند همان گونه که خود نیز در منزل باغچه احداث می کنید. هر کسی حیاط منزل خود را موزائیک یا سنگ می کند، به دولت نیز مالیات می دهد تا بیرون منزلش را آسفالت کند. در منزل خود را قفل می زند، به دولت نیز مالیات می دهد بیرون منزل پلیس بگمارد. در منزل لامپ روشن می کند، به دولت نیز مالیات می دهد تا بیرون منزل، کوچه و خیابان را روشن کند. در منزل کپسول آتش نشانی دارد، به دولت نیز مالیات می دهد تا بیرون منزل ماشین آتش نشانی را آماده داشته باشد. بنابراین مالیات، خرج خود شما می شود و نظیر پولی است که شما در منزل برای زندگی شخصی هزینه می کنید. با این تفاوت که آنچه در منزل خرج می کنید مستقیم است و آنچه در بیرون خرج می شود به واسطه مالیاتی است که به دولت می دهید.

2- پرداخت خمس و زکات، به عنوان یک عبادت است و در آن قصد قربت لازم است که اگر نباشد عمل قبول نمی شود. برخلاف مالیات که قصد قربت نمی خواهد و نوعاً با اکراه پرداخت می گردد.

3- خمس، زیر نظر عالم ترین، محبوب ترین و با تقوی ترین فردی که با تحقیق انتخاب شده، یعنی فقیه عادل مصرف می شود، در حالی که در مورد مالیات چنین شرطی نیست. به علاوه اتصال طبقه محروم با عالم ربانی زمینه پندپذیری و اطاعت از خدا و رسول است و فقرا و سایر گیرندگان، چون خمس را از دست جانشین امام زمان(عج) می گیرند احساس حقارت نمی کنند.

4- در خمس و زکات به پرداخت کننده اعتماد می شود، یعنی اولاً خودش حساب مال خود را می کند نه بازرس و مأمور دولت. ثانیاً کسی را که می خواهد مال خود را به او بدهد انتخاب می کند که کدام مرجع و عالم متقی تر باشد. ثالثاً از مصرف آن زیر نظر مجتهد عادل آگاه است و می داند در کجا هزینه می شود.5- در خمس و زکات هدفِ گیرنده، رشد و پاک کردن مردم و هدفِ پرداخت کننده قرب به خداست. خمس را از مازاد مخارج سالانه می گیرند، ولی مالیات از اصل درآمد مردم گرفته می شود.برگرفته از کتاب تفسیر سوره انفال، صفحه 86

خمس در نسل آدم تاثیرگذار است
حجت‌الاسلام و المسلمین واعظ موسوی- مازیار حکاک- خمس یک واجب اقتصادی است که همه مراجع آن را واجب می دانند. فرد مسلمان می تواند هر آنچه که در شأن خود و خانواده اش است هزینه کند و از آنچه باقی می ماند یک پنجم معادل 20 درصد را در مسیر الهی انفاق کند که از این مبلغ نیمی سهم سادات است که به سادات نیازمند که در هزینه های زندگی شان با مشکل مواجه هستند تعلق می گیرد و نیمی دیگر سهم امام زمان (عج) است که در زمان غیبت در حوزه های علمیه هزینه می شود که بخشی در اختیار طلاب قرار می گیرد و بخشی هم صرف تحقیق و پژوهش و تجهیز مراکز و خرید کتب می شود که از اهمیت بالایی برخوردار است.

اگر به گذشته نگاه کنیم از قدیم تا به حال، خمس عامل حریت علمای شیعه و حفظ کرامت آن ها در قرن های متمادی بوده است. یکی از دلایل اساسی و مهم خمس دادن، همین موضوع است که شهید مطهری نیز به عنوان عامل آزادگی علمای شیعه و کمک در راه دین از آن، یاد می کنند. این شبهه که خمس به غنایم جنگی تعلق می گیرد یک اشتباه محض است که ناشی از سطحی نگری است. متاسفانه در شبکه های اجتماعی این گونه شبهات مطرح می شود که هیچ گونه سندیتی ندارد، اما عده ای را که به دنبال راحتی خود هستند و روی مسائل تعمق جدی ندارند با خود همراه می کند. با کمی تدبر در تفسیر آیه های مربوط به خمس و روایات در این خصوص، می توان به درجه اهمیت خمس پی برد. حتی تعداد آیات در زمینه خمس، نشان دهنده اهمیت این موضوع است و هیچ خدشه ای به آن وارد نمی شود. در واقع می توان گفت دشمن خمس را به عنوان یک عامل حیاتی و تأثیرگذار در شیعه شناخته است، لذا سعی در تضعیف آن دارد.خمس دادن علاوه بر تاثیرات مهمی که در جامعه داردو عامل حیات حوزه های علمیه است برای خود فرد نیز آثار و برکاتی دارد. در روایات داریم که فردی که خمس می دهد برکت به مالش اضافه می شود. ضمن این که خمس در نسل آدم تاثیر گذار است. آن ها که به دنبال فرزند صالح هستند باید بدانند که باید این واجب الهی را جدی بگیرند. نه تنها در آیات و روایات این مسئله را داریم بلکه در عمل و تجربه هم بسیار به چشم دیده ایم افرادی که این موضوع را رعایت می کنند زندگی شان آرامش بیشتر دارد.این که عده ای نسبت به واجبات مثل نماز، روزه، حج و... مقید هستند، ولی در خصوص خمس سهل انگاری می کنند به این خاطر است که گذشتن از مال برای شان سخت است. در واقع همین مثال مصداق حال آنان است که گذشتن از مال مثل گذشتن از پل صراط است. اما باید بدانیم که در راه خدا انفاق می کنیم و این یکی از شروط بندگی است. باید همه ما مشخص کردن سال و خمس دادن را جزو اولویت های مان قرار دهیم. این مسئله این قدر مهم است که بعضی از مراجع غسل کردن با آبی را که سهم سادات و امام در آن قاطی شده باشد حرام می دانند.

متاسفانه امروز می بینیم که خمس دادن در مسائل تربیتی جدی گرفته نمی شود و برای نسل های بعدی اهمیت موضوع تشریح نمی شود؛ لازم است رسانه های دیداری و شنیداری بیشتر درباره این موضوع کار کنند. ضمن این که ما باید به کودکان و نوجوانان این موضوع را یاد بدهیم و باید مبحث به این مهمی در مقطع متوسطه و بعدتر در دانشگاه در کتب آموزشی گنجانده شود.