عوامل فقر و غنا از نگاه پیامبر و عترت . منشور بزرگ حقوقی، تربیتی

پیامبر و منشور بزرگ حقوقی، تربیتی / بایدها و نبایدها در نگاه نبوی(ص)

عوامل فقر و غنا، سلامت و سعادت

پیامبر گرامی در اولین هشدار مسلمین را از غذا خوردن قبل از طهارت و برطرف کردن حدث و انجام غسل منع فرمود، و آن را به عنوان یکی از عوامل فقر گوشزد کرد.

امیرالمؤمنین علی­بن ابی طالب7 عوامل فقر را ذکر فرمود ...

در سال پیامبر اعظم(ص) چه کاری بهتر از شناخت آن بزرگوار و چه تلاشی مقدس­تر از نشر اندیشه­ی نبوی(ص) و چه اقدامی شایسته­تر از اقتدا به سیره و سخن رسول خدا(ص) است؟!
پیمودن کدام راه، آسان­تر از اندیشیدن در سخن و سیره­ی پیشوای رحمت و عدالت و منادی آزادی و آگاهی است؟!
یکی از سخنان آن بزرگوار که مجموعه­ای از رهنمودهای ارزشمند و حیات بخش حضرتش را در بردارد و در متون روایی معتبر شیعه آمده، حدیثی است که محدّث اقدم و فقیه بیدار، شیخ جلیل، ابوجعفر محمدبن علی­بن حسین­بن بابویه شیخ صدوق1 متوفای 381 ﻫ . ق در کتاب شریف من لا یحضره الفقیه آورده است. صدوق بابی در کتاب یاد شده گشوده است و نام آن را باب ذکر جملِ من مناهی النبیّ(ص) نهاده است.
منابع حدیث
ابن بابویه در این باب فقط همین یک حدیث را نقل کرده و سند آن را چنین نوشته است:
روی عن شعیب­بن واقد، عن الحسین­بن زید، عن الصادق، جعفربن محمّد عن ابیه، عن آبائه، عن امیرالمؤمنین7 علی­بن ابی­طالب: قال: نَهی رسول الله(ص)....
شیخ صدوق، این حدیث شریف را در کتاب شریف امالی از صفحه 253 تا صفحه 260 ذکر کرده و علامه مجلسی1 در جلد 73 بحارالانوار، چاپ بیروت ص 328 این حدیث را از امالی با عنوان باب جوامع مناهی النبی9 و متفرّقاته نقل کرده است.
این حدیث از گوهرهای گرانبها و جامعی است که طولانی بودن آن از سوی سه تن از راویان محمدبن زکریای غلابی، شعیب­بن واقد مزنی و حسین­بن زید مورد پرسش قرار گرفته که آیا پیامبر گرامی9 همه­ی این مطالب را در یک جلسه و برای مخاطبان واحد بیان فرموده است، امام صادق(ع) در پاسخ نخستین راوی فرموده است این حدیث از کتابی که پیامبر خدا(ص) املا فرموده و علی­بن ابی­طالب7 آن را به خط خویش نوشته گردآوری شده است.
بنابراین حدیث شریف هم نبوی(ص) است و هم علوی7 و هم صادق آل محمد9 آن را بازگو فرموده است. سیری در محتوای حدیث نشان می­دهد این سخنان از چشمه­ی نور جوشیده و بر زبان پیشوایان معصوم: جاری شده است. جامعیّت، عمق، روانی و هم­نواختی و هم­آهنگی آن با معارف قرآن و دیگر احادیث نبوی، خود سندی محکم بر اصالت و اتقان محتوای حدیث شریف است.
جامعیّت
این حدیث شریف بیش از دویست و سی رهنمود اخلاقی، عقیدتی، بهداشتی، درمانی، فقهی، اقتصادی و عبادی را در بر دارد. و شایسته است از دیدگاه­های مختلف علمی مورد توجه قرار گیرد و کارشناسان دانش­های گوناگون از دیدگاه خویش این معارف بلند و آسمانی و دستور العمل­های مثبت و منفی را مورد توجه قرار دهند و ارتباط پیامبر گرامی9 با جهان غیب و وحی آسمانی را از همین حدیث دریابند.
فضای حدیث
برای کشف فضای بعثت و شناخت اخلاق و رفتار مردم عصر نبوی(ص) این حدیث شریف یکی از مهم­ترین اسناد تاریخی است، زیرا از رهنمودهای نبوی(ص) می­توان، نیازها، عادت­ها، اندیشه­ها و اخلاق و رفتار مردم آن روزگار را به خوبی شناخت و به عظمت خورشید درخشان رسالت و نقش پیامبر(ص) در پی ریزی اخلاق، تمدن و خطّ سعادت دنیا و آخرت بشریّت پی برد.
ابعاد و گستره
رهنمودهای این حدیث شریف در مورد تمام ابعاد و قلمرو گسترده­ی رفتار و گفتار انسان­ها است و بسیاری از بایده و نبایدهای زندگی را شامل می­شود.
نبایدهای بهداشتی، درمانی، زیست محیطی، اخلاقی، فقهی، معاشرتی، تفریحی، اقتصادی، عقیدتی، عبادی و سیاسی فراوانی در این حدیث آمده که نشان می­دهد پیامبر اعظم(ص) و دیگر پیام آوران الهی فقط به رابطه انسان و خدا توجّه نداشته و برای تمام ابعاد زندگی انسان­ها، برنامه و رهنمود داشته­اند.
و به سلامت، قداست، آگاهی، آزادی، نظافت، زیبایی، و حقوق و وظایف اجتماعی و تعالی انسان­ها می­اندیشیده­اند.
توجه به حقوق اقلیت­ها، حقوق حیوانات، حقوق اجتماعی، حقوق محرومان، حقوق بانوان، حقوق خویشاوندان و پاسداری از شخصیت و کرامت انسان در این حدیث شریف موج می­زند و اصولاً این حدیث شریف را می­توان به عنوان منشور بزرگ حقوقی و پرورشی در جوامع امروزین و در سراسر تاریخ در دیدرس نسل­های امروز و فردا قرار داد.
ده رهنمود
این حدیث شریف جای شرح و تبیین فراوان دارد، در بخش نخست به یادآوری ده رهنمود ذکر شده در آغاز سخن آن بزرگوار می­پردازیم و از این­که کوچک­ترین نکات تربیتی، اخلاقی را بزرگ­ترین شخصیت جهان مطرح می­کند شگفت زده نخواهیم شد. زیرا سخن گفتن براساس نیاز مخاطب مهم است نه گفتن و نوشتن در سطح دانش خویش. و پیامبران خدا به زبان مردم و در سطح درک مردم و برای هدایت آنان سخن می­گویند، نه برای نمایش دانایی و توانایی خویش.
1. رسول خدا(ص) از خوردن در حال جنابت نهی فرموده و این کار را مایه­ی فقر و تنگدستی دانسته است.
2. رسول خدا(ص) از کوتاه کردن ناخن­ها با دندان نهی فرموده است.
3. رسول خدا(ص) مسواک زدن در حمّام را منع کرده است.
4. پیامبر گرامی9 انداختن اخلاط سر و سینه در مساجد را نهی فرموده است.
5 . پیامبر خدا(ص) خوردن نیم خورده­ی موش را منع نموده است.
6 . پیامبر خدا(ص) فرموده است: مساجد را راه عبور قرار ندهید، مگر در آن دو رکعت نماز بخوانید.
7. آن بزرگوار از این­که کسی زیر درخت میوه­دار، ادار کند، منع فرموده است.
8 . آن حضرت ادرار کردن در وسط راه نهی کرده است.
9. پیامبر اعظم(ص) از این­که انسان با دست چپ غذا بخورد، منع فرموده است.
10. پیامبر خدا(ص) غذا خوردن در حال تکیه بی اشیای گوناگون را ناروا دانسته است.
و اینک متن بخش اوّل حدیث:
باب ذکر جمل من مناهی النبی
أبو جعفر محمّدبن الحسین­بن موسی­بن بابویه القمّی، الفقیه، نزیل الرّی مصنّف هذا الکتاب ـ رضی الله عنه و أرضاه ـ :
روی عن شعیب­بن واقد، عن الحسین­بن زید، عن الصادق جعفربن محمّد، عن أبیه، عن آبائه، عن أمیرالمؤمنین علیّ­بن أبی طالب: قال: نهی رسول الله(ص) عن الأکل علی الجنابة و قال: إنّه یورث الفقر، و نهی عن تقلیم الأظفار بالأسنان، و عن السواک فی الحمّام، والتنخّع فی المساجد، و نهی عن أکل سؤر الفأرة، وقال: لاتجعلوا المساجد طرقاً حتّی تصلّوا فیها رکعتین، و نهی أن یبول أحد تحت شجرة مثمرة أو علی قارعة الطریق،([1]) و نهی أن یأکل الإنسان بشماله، و أن یأکل وهو متّکیء ...([2])
[1]. قارعة الطریق وسطه والمراد ههنا نفس الطریق و وجهه إذا کان مسلوکاً.
[2]. من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 5 .

عوامل فقر
در شماره­ ی پیشین ده رهنمود از حدیث شریف مناهی النبیّ(ص) یاد شد.
پیامبر گرامی در اولین هشدار مسلمین را از غذا خوردن قبل از طهارت و برطرف کردن حدث و انجام غسل منع فرمود، و آن را به عنوان یکی از عوامل فقر گوشزد کرد.

از آن­جا که آثار و گرفتاری­های ناشی از فقر در زندگی فردی و اجتماعی، انسان­ها را به گریز از این بلای بزرگ وا می­دارد، نویسنده تصمیم گرفت تا به پژوهشی گسترده­تر در زمینه عوامل فقر از نگاه احادیث بپردازد و از رهنمودهای معصومین: در این زمینه استفاده کند. حاصل این کوشش دستیابی به بیش از پنجاه عامل فقر و تهی­دستی بود که به محضر محققان و خوانندگان محترم نامه جامعه تقدیم می­شود. البتّه علل و عوامل مذکور در احادیث بیش از این موارد است و جای تتبع و تحلیل احادیث همچنان باقی است.
ثوربن سعید از پدرش سعیدبن علاقه نقل کرد، که او می­گوید: امیرالمؤمنین علی­بن ابی طالب7 عوامل فقر را ذکر فرمود که برخی از آن عبارت است از:
1. باقی گذاشتن تار عنکبوت در خانه. 2. شانه کردن مو در حال ایستاده. 3. خلال کردن با هرگونه چوب. 4 . باقی گذاشتن خاکروبه در خانه. 5 . قسم دروغ. 6 . زنا. 7 . اظهار حرص و آزمندی. 8 . خوابیدن بین نماز مغرب و عشاء. 9. خوابیدن قبل از طلوع خورشید. 10. بی­برنامگی در معیشت. 11. قطع رحم. 12. عادت به دروغ گویی. 13. گوش دادن به غنا و آوازه خوانی. 14. کمک نکردن به شخص نیازمند در شب.([1])
محدث قمی در جلد هفتم سفینة البحار، موارد دیگری را با استناد به احادیث از موجبات فقر شمرده است:
نظافت نکردن دست­ها پیش از خوردن غذا، اهانت به خرده­های نان که بر زمین ریخته است، نشستن در آستانه­ی خانه­ها، جارو زدن خانه در شب، شست و شو نمودن در محل تخلّی، نشستن ظرف غذا پس از استفاده، سبک شمردن نماز، شتابزدگی در خروج از مسجد، زودتر از دیگران به مغازه رفتن و دیرتر از آنان به خانه برگشتن برای بازاریان، لعن و نفرین نمودن فرزندان، وصله نمودن جامه در حالی که بر تن است.([2])
علامه مجلسی نیز در ضمن حدیثی که از پیامبر گرامی نقل کرده است، بیست و پنج چیز را عامل فقر شمرده که از آن جمله است:
بی احترامی به سالمندان و پیشاپیش آنان راه رفتن، پدر و مادر را با نام صدا زدن، پوشیدن جامه­های کثیف، غذا خوردن در حالت خوابیده، نفرین نمودن پدر و مادر، کوتاه کردن ناخن­ها با دندان.
و باز در حدیث نبوی(ص) آمده است: هرکس خود را فقیر نشان دهد، تهی­دست می­شود.([3])
و خواجه نصیر الدین طوسی در کتاب ارزشمند آداب الثقلین به برخی از موجبات تهیدستی اشاره می­کند، از جمله:
اسراف نمودن، تنبلی و سستی و سهل انگاری در امور، بخل و سخت گیری در روابط اجتماعی، گناه کردن، ترک دعا برای پدر و مادر، ترک درخواست از فضل خداوند.([4])
البته تحلیل این گونه روایات و تشریح ارتباط این اقدامات با فقر فردی و اجتماعی در مواردی مثل اسراف، بخل، دروغ و تنبلی روشن است ولی برخی موارد احتیاج به تفکر و بررسی بیشتر در قرآن و حدیث و دانش­های تجربی دارد.
راه­کارهای فقرزدایی در روایات
پیامبر گرامی9 پس از شمارش بیست عامل فقر، فرمود: آیا دوست دارید راه­کار افزایش روزی را نیز برای شما بیان کنم؟ عرض کردند: آری!
حضرت رسول اعظم(ص) به برخی از عوامل افزایش رزق و روزی اشاره فرمود:
جمع کردن بین دو نماز ظهر و عصر، و مغرب و عشا، به جا آوردن تعقیبات پس از نماز، انجام تعقیب پس از نماز عصر، رعایت صله رحم، ادای امانت، استغفار و آمرزش خواستن از خداوند، مواسات با برادران دینی، بامدادان در پی روزی رفتن، تکرار جملات اذان همراه با مؤذّن، ترک کلام در محلّ تخلّی، خودداری از حرص، سپاسگزاری از صاحب نعمت، خودداری از قسم دروغ، وضو و شست و شو قبل از غذا خوردن، استفاده کردن از خردهای نان که در سفره می­ریزد، دعا کردن برای برادران دینی،([5]) آسان گیری در داد و ستد،([6]) نیکی به خانواده،([7]) چراغ افروختن قبل از غروب.([8]) راستگویی،([9]) ذکرالله اکبر،([10]) ذکر صدبار لا اله الاّ الحقّ المبین در هر روز،([11]) نقش ذکر ماشاءالله، لاقوّة الاّ بالله، استغفرالله بر انگشتر،([12]) زیاد گفتن ذکر لاحول ولاقوة الاّ بالله.([13])
امام صادق(ع) نیز فرمود: خواندن نافله­ی عشا که دو رکعت نشسته است از عوامل جلب روزی است.([14])
در حدیثی دیگر امیرالمؤمنین7 فرمود: فی سعة الأخلاق کنوز الأرزاق؛ گنجینه­های روزی در خوش اخلاقی و گشاده رویی نهفته است.([15])
در برخی روایات آمده است: شستن سر با گل ختمی مایه افزایش روزی و نفی فقر است.([16])
و باز از امام صادق(ع) نقل شده است: حسن الجوار یزید فی الرزق؛([17]) خوب همسایه­داری نمودن روزی را می­افزاید.([18])
و هر کس هر روز سی بار سبحان الله بگوید و خدا را منزه شمارد، خداوند هفتاد بلا را از وی برطرف سازد که آسان­ترین آن مشکل فقر است.
علاوه بر موارد فوق عوامل دیگری برای افزایش روزی در روایات آمده است از جمله:
قال رسول الله(ص): أدم الطهارة یدم علیک الرزق؛([19]) مدام با طهارت باش تا روزی­ات مداوم باشد.
پیامبر گرامی در حدیثی دیگر میهمانی دادن را در افزایش روزی مؤثر می­شمرد.([20])
و امیرالمؤمنین می­فرماید: من حسنت نیته زید فی رزقه؛ حسن نیّت مایه­ی افزایش روزی است.([21])
همان بزرگوار فرموده است: استنزلوا الرّزق بالصّدقة؛ روزی را با صدقه دادن فرود آورید.([22])
و امام باقر7 فرموده است: الزّکاة تزید فی الرّزق؛ پرداخت زکات مایه افزایش روزی است.
و امام باقر7 به زید شحّام فرمود: برای طلب روزی، در سجود نمازهای واجب خویش این دعا را بخوان:
یا خیرالمسؤولین و یا خیرالمعطین، ارزقنی وارزق عیالی لن فضلک، فانّک ذوالفضل العظیم.([23])
برای فقر و غنا علاوه بر عوامل روانی، سیاسی، اقتصادی، طبیعی و ... عواملی ناشناخته و عرفانی و معنوی نیز شمرده شده است که شایان توجه بوده و هماهنگی اخلاق و رفتار فردی و اجتماعی را با دستور آفریننده هستی و اداره کننده عالم و آدم نتیجه می­دهد. پنهان نیست که در این صورت از الطاف عام و خاص حضرت ربوبی بهتر و بیشتر بهره­مند خواهیم شد.
پی­نوشت:
[1]. الخصال، ج 2، ص 505 .
[2]. سفینة البحار، ج 7، ص 136.
[3]. بحارالانوار، ج 73، ص 316.
[4]. بحارالانوار، ج 73، ص 318.
[5] . همان، ص 1078، حدیث 7193.
[6] . همان، حدیث 7189.
[7]. همان، حدیث 7185.
[8] . همان.
[9]. همان، ص 346.
[10]. میزان الحکمة، ج 2، ص 1072.
[11]. سفینة البحار، ج 7، ص 136.
[12]. همان، ص 348.
[13]. همان.
[14]. سفینة البحار، ج 3، ص 346.
[15]. همان، ج 3، ص 346.
[16]. همان، ص 345.
[17]. همان.
[18]. همان.
[19] . سفینة البحار، ج 3، ص 346.
[20] . میزان الحکمة، ج 2، ص 1073، حدیث 7190.
[21] . همان، ج 2، ص 1074، حدیث 7198.
[22] . همان.
[23]. همان.

 

نویسندگان: محمود مهدی پور

منبع: نامه جامعه 1385 شماره 23